Η Μάλτσιανη

Αφήνοντας το κέντρο του Θεολόγου και ανηφορώντας ανατολικά σ’ ένα φιδωτό χωματόδρομο, θα φτάσεις στους πρόποδες του βουνού Σεντενίκο. Εκεί, σε υψόμετρο  600μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, θα συναντήσεις την Μάλτσιανη.  Ένα ορεινό χωριό με υγιεινό κλίμα, καθαρό αέρα και καταπράσινο περιβάλλον.

Ανήκει στο Δήμο Φοινίκης. Συνορεύει  βόρεια με την Τσαρκοβίτσα, ανατολικά με την Ελλάδα, νότια με την Γριάζδανη και δυτικά με τη Λιβαδειά, Λαζάτι και Καλύβια Πασά.

Δύο είναι οι κυριότερες συνοικίες που απαρτίζουν το χωριό: ο Πάνω και ο Κάτω μαχαλάς.
Κοντά της, στο βουνό του Αϊλιά  φυλάσσονται τα ερείπια ενός αρχαίου φρουρίου, σε υψόμετρο 700μ., της νεολιθικής εποχής (ΙΙΙ π.Χ. αιώνας). Το κάστρο βρίσκεται στην κορυφή του λόφου, περικυκλωμένο από ένα τείχος  με μεγάλους ορθογώνιους ογκόλιθους.

Εντός κτιρίου υπάρχει η αρχαία εκκλησία της Παναγίας της Θεοτόκου, μεταβυζαντινής εποχής, που μοιάζει με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Στον νάρθηκα του ναού, χαραγμένη πάνω σε μαρμάρινη πλάκα, σπασμένη σε δύο κομμάτια βρέθηκε η επιγραφή: ΘΕ…ΔΩΥ… CΑΙΤΕ, ενώ στην εκκλησία των Ασωμάτων η επιγραφή: ΑΛ..ΔΡ…ΟΝ. Αναφέρεται το 1670-1692. Εδώ τοποθετείται η αρχαία πόλη ΕΛΙΚΡΑΝΟΝ (σύμφωνα με τον Γρηγόρη Κατσαλίδα «Η περιοχή Θεολόγου»). Άλλη εκδοχή την βάζει στην σημερινή Κρανιά και μια άλλη στην τοποθεσία «Ζαγορίτσα» της Τσαρκοβίτσας.

Αυτά μιλούν για την αρχαιότητα του χωριού.

Ετυμολογείται (αλβανική εγκυκλοπαίδεια) ότι προέρχεται από την αλβανική λέξη «Mal». Μια σχέτη κοροϊδία μπροστά στα ατράνταχτα στοιχεία, τα αρχαιολογικά κειμήλια με ιστορική και ηθική αξία, που αποδεικνύουν την αρχαιότητα και την ελληνικότητά της.

 *Η σωστή εκδοχή είναι ότι προέρχεται από τα σλάβικα και θα πει «Χωριό με τσάι».

Αναφέρεται για πρώτη φορά στους καταλόγους του Μοναστηριού Αγέλαστου της Άνω Λεσινίτσας το 1670-1692

Στους Οθωμανικούς καταλόγους του 1852 αναφέρεται με  20 οικογένειες. Στον Στατιστικό  Πίνακα του Ελληνόγλωσσου πληθυσμού  Μουτεσσαριφλικίου (Υποδιοίκηση) Αργυροκάστρου (Βιλαετίου Ιωαννίνων), του έτους 1888, αριθμούνται 30 οικογένειες και 150 κάτοικοι. Το 1896 αριθμεί 30 οικογένειες, το 1913 την φέρνουν με  220 κατοίκους, το 1927 με 230 και το 1937  αριθμεί 50 οικογένειες και 280 κατοίκους.

Οι κάτοικοί της είναι όλοι ελληνικής καταγωγής και χριστιανοί ορθόδοξοι.

Στην επιθεώρηση του 1937 αναφέρεται πως στο χωριό δεν έχει σχολείο και οι 42 μαθητές του πηγαίνουν στο μικτό τετρατάξιον σχολείον του Θεολόγου που είναι κοινό για τις κοινότητες: Τσαρκοβίτσα, Λουψάτι, Γιαννιτσάτες, Άγιος Ανδρέας, Μάλτσανη και Κουλουράτι. Διδάσκαλοι  οι: Ιωάννης Πέκος εκ Γιαννιτσάτες, Παντελής Μπάχος εξ Άνω Λεσινίτσης και Κωνσταντίνος Δέδες εκ Δρυμάδων Χιμάρας. Ο αριθμός των οικογενειών 50 και των κατοίκων 280.

Στη Μάλτσιανη λειτούργησε ιερή μονή Ευαγγελιστού Ιωάννου Θεολόγου με εθνικοθρησκευτικές αποστολές και μοναστηριακή σχολή.  Είχε ακόμα επτά εκκλησίες: Κοίμηση της Θεοτόκου, Παναγιάς, Ταξιαρχιών, Άγιος Νικόλαος, Αϊλιάς, (πολιούχος του χωριού γιορτάζουν 20 Ιουλίου) Αϊ Γιάννης,  Αγία Τριάδα.

Πολλοί Μαλτσανίτες μετανάστευσαν. Γνωστοί παλιοί Μαλτσιανίτες ταξιδιώτες ήταν ο Μήτρος Βαγγέλης (Αναγνώστου) και ο γιος του Μιχάλης (ΗΠΑ) Χρηματοδότησαν την κατασκευή του σχολείου  και του νερόμυλου. Τα παιδιά του Πάντου Φώτου (Παππά) στην Αυστραλία.

Οι κάτοικοι έλαβαν  μέρος στον Αντιφασιστικό Αγώνα. Τον Απρίλιο 1944 το χωριό κάηκε από τους Γερμανούς.

Το δικτατορικό καθεστώς Χότζα εκτέλεσε τον πατριώτη Βαγγέλη Σταμούλη και το 1990 τον Χαράλαμπο Παπουτσή στα αλβανοελληνικά σύνορα. Απεβίωσε στις φυλακές ο διδάσκαλος Δημήτρης Τζώρος.  Φυλακίζεται ο παπα-Βασίλης Τζώρος, ο Γιώργος Γιώτης, ο Ζήσης Γ. Κώστας, ο Λευτέρης Τζάνης και ο Σωτήρης Τζώρος. Έξι δραπέτευσαν.

Από την Μάλτσιανη κατάγονται οι:  Σταυρινός Δελβινιώτης (Βεστιάρης),  θησαυροφύλακας του ηγεμόνα της Βλαχίας Μιχαήλ, στιχουργός ποιήματος με 1312 στίχους αφιερωμένο στον Μιχαήλ Βοεβόδα. Ο Γιώργος Παναγιώτης γνωστός λαογράφος, κάτοχος πολλών τιμητικών διακρίσεων, ο γιατρός Θωμάς Σταμούλης κ.ά.

Η παράγωγη των σιτηρών, η κτηνοτροφία και η οπωροκαλλιέργεια, είναι η κυριότερη κατεύθυνση της οικονομίας.

Το χωριό είχε Δημοτικό σχολείο, εμπορικό, κατάστημα και ο αριθμός των κατοίκων έφτασε τους 295.

Σήμερα ο αριθμός των κατοίκων μειώθηκε αισθητά, ανεξαρτήτως που το χωριό άλλαξε ριζικά με καινούργια σπίτια, σύγχρονα και περιποιημένα.

Φώτο κάτω: η αρχαιότατη μονή της Παναγίας

(από συνεργάτη της ΣΦΕΒΑ στη Β. Ήπειρο)